Meer over de geschiedenis van landgoed Loenen aan de Waal
Landgoed Loenen heeft een rijke geschiedenis. De informatie over landgoed Loenen is in de loop der jaren sterk gefragmenteerd geraakt vooral omdat een deel verloren is gegaan tijdens de 2e Wereld Oorlog. Historicus Emile Smit heeft ons geholpen om de feiten ook in correct chronologisch perspectief te plaatsen. Hij schreef vele boeken en artikelen over de Tielse geschiedenis en is secretaris van de Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken.
Huis
De naam Loenen of Loïnen betekent zoiets als waterloop. De spelling is Loenen of Loinen. De uitspraak kan ooit Loonen zijn geweest. Door een trema op de i te zetten gaat men Lowienen zeggen en dat is het zeker nooit geweest. Huis Loenen is één van de fraaiste adellijke huizen van de Overbetuwe. Het is een jachthuis, rond 1809 gebouwd als opvolger van een middeleeuws kasteel. Het huis Loenen is een rechthoekig gebouw met een toren aan de ingangszijde. Deze ingangszijde is op het noorden georiënteerd. Een eenvoudige trap met een tiental treden leidt naar de ingang van de bel-etage, de belangrijkste verdieping van het huis. Links van de trap bevindt zich een ingang voor leveranciers en personeel. De achterzijde van het huis is op het zuiden gericht en van de Waaldijk af goed zichtbaar.
Middeleeuwen
Deels op de plaats van de bijgebouwen van het huidige huis Loenen stond, vermoedelijk sinds de late middeleeuwen, het kasteel Loenen. Het eerste kasteel werd kort na 1304 gebouwd en in 1355 verwoest. Pas in 1375 werd ter plaatste een nieuw kasteel gebouwd. Waarschijnlijk werd het eerste slot in de vijftiende eeuw vervangen door een nieuw kasteel. Dit kasteel is te zien op de gravure naar een tekening van Cornelis Pronk uit 1732. Het was een indrukwekkend, geheel omgracht, slot met zware muren. Verscheidene woongebouwen hadden trapgevels. De toren was bekroond met een ui met daarboven een spits.
Heerlijkheid
‘Een Heerlijkheid is het grondgebied waarbinnen de heer het recht had om in eigen naam het publiekrechtelijk gezag over alle inwoners uit te oefenen’. In de middeleeuwen werd de term Heerlijkheid omschreven als een gebied van een heer. Een gebied waarover heerlijke rechten worden uitgeoefend. De heer was vaak een bezitter van een landgoed.
De oorsprong van landgoed Loenen en Huis Loenen is meer dan duizend jaar oud. Loenen wordt het eerst genoemd in 875. Het dorp Loenen was een heerlijkheid die vaak dezelfde heer had als het naburige Wolferen. Beide heerlijkheden waren in leen uitgegeven door de graaf van Kleef. Vanaf ongeveer 1400 hoorden ze bij het hertogdom Gelre.
Het kasteel Loenen maakte deel uit van de Heerlijkheden Loenen en Wolferen. Twee heerlijkheden die in de middeleeuwen werden samengevoegd onder het bewind van de toenmalige eigenaren, de Graven van Kleef. Latere eigenaren en heren van Loenen waren leden van de families Van Bylandt, Van Gendt en Von Quadt van Wickeradt. In 1834 werd het kasteel gekocht door de jonkheer J.C.W. Fabricius van Leijenbrug die het liet slopen en ter plaatse een jachthuis liet bouwen. Zijn familie liet het na aan de familie Van Boetzelaer.
Zij hielden het eeuwenlang in bezit en was het een Hoge Heerlijkheid. Deze familie hield het huis in haar bezit tot het begin van deze eeuw. In 2003 werd het huis Loenen verkocht aan Staatsbosbeheer.
Legende van de Zwarte Kuil
Volgens een legende hield roofridder Egbert van Loenen op kerstavond een feestmaal. Om de feestvreugde te verhogen, ging hij met zijn gezelschap naar het naburige Herveld om de klok van de kerk te laten luiden. Hij wist dat de klok nog niet was gewijd. Al bij de eerste toon werd de klok door de lucht gevoerd en viel bovenop het kasteel, dat wegzonk in de bodem. Tegelijk brak de dijk. Alle feestvierders en Egbert van Loenen verdronken.
Op de plek van het kasteel ligt nu de Zwarte Kuil. Op de bodem hiervan ligt nog altijd de klok van Herveld, die soms op kerstnacht door de duivel wordt geluid. De Zwarte Kuil bestaat echt: het is een kolk of wiel, ontstaan bij een dijkdoorbraak in februari 1644. Mogelijk is kasteel Loenen toen inderdaad in de golven verdwenen en herbouwd op de plek van het huidige huis. In werkelijkheid werd bij die dijkdoorbraak een groot deel van het voorhuis en een toren van drie verdiepingen verwoest. De schade werd weer hersteld.. Met man en macht werd een nieuwe dijk opgeworpen door bewoners uit de omgeving. Die logeerden op grote rijnaken, gestuurd vanuit Nijmegen. Een detachement soldaten hield de wacht, want het land was nog steeds in oorlog met Spanje. Toen de dijk klaar was, kreeg de kapitein een beloning van 432 liter wijn.
Overstromingen
Door ijsgang op de Waal met kruiend ijs gevolgd door overstromingen, werd in de winter van 1644 een enorme ravage op het terrein van het kasteel veroorzaakt. Ook het kasteel zelf werd zwaar beschadigd. De grachten verdwenen onder schuivende aarde en veel bomen en de tuinen verdwenen. Omstreeks 1820 was het weer raak: overstromingen brachten nieuwe beschadigingen te weeg aan kasteel en landgoed.
Nieuw Huis Loenen
Ongeveer op de plaats van het vroegere kasteel, dat geheel werd afgebroken, werd door een lid van de familie Von Quadt van Wickradt, Jonkheer J.C.W. Fabricius van Leijenburg in 1836 het huidige huis gebouwd. Het was aanvankelijk bedoeld als een eenvoudig jachthuis. Later werd er aan weerszijden van het huis een korte vleugel toegevoegd. Ook de toren aan de noordzijde werd toen bijgebouwd. Het huis heeft twee verdiepingen boven de kelderverdieping, die alleen aan de noordzijde deels boven het maaiveld ligt. Het huis wordt gedekt door een mansardedak. De ingangstoren draagt een koepelvormige bekroning met een spits. Een serre aan de westzijde maakt ook deel uit van de benedenverdieping.
Exploitatie
De familie Van Boetzelaer heeft het landgoed Loenen als fruitbedrijf geëxploiteerd en het huis particulier bewoond. Sinds 2003 is het terrein in bezit van Staatsbosbeheer. Deze wil het landgoed in stand houden en zoveel mogelijk er uit laten zien zoals in het midden van de negentiende eeuw. Het uitgebreide lanenstelsel op het landgoed werd geheel gerestaureerd.
Vanaf juli 2022 is het gehele landhuis steeds meer beschikbaar als Bed & Breakfast. Momenteel (Q1 2025) worden 7 kamers aangeboden. Op de begane grond van het landhuis bevinden zich 2 vergaderzalen en een Serre voor ontbijt welke eveneens gebruikt worden als een trouw-accommodatie.
Literatuur
- Beaufort, dr R.F.P. de, en drs Herma M.van den Berg; De Betuwe, deel III, de Provincie Gelderland, 1e stuk, Het kwartier van Nijmegen, onderdeel De Betuwe, uit de serie Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst; Den Haag, Staatsuitgeverij, 1968.
- Tromp, Drs. Heimerick, en drs. Toïta Henry-Buitenhuis; Historische Buitenplaatsen in particulier bezit; Utrecht, Het Spectrum, 1991.
- Vredenberg, Jan (eindredactie); Kastelen in Gelderland; Utrecht. Matrijs, 2013.
- Eigen documentatie.